Offentleg leiarskap i endringstider

– Vi er inne i ei spennande tid der leiing og styring må skje gjennom dialog, kulturskaping og nettverk. Så gjeld det å finne balansen mellom dei.

Jan Grund er professor emeritus i helseleiing og har leiarerfaring frå forvalting, akademia, helsesektoren og kulturlivet. I boka Styring og ledelse. Balansens kunst nyttar han erfaringane til å peike på korleis leiing i det offentlege har endra seg, og må endre seg, for å svare på nye behov.

Er mål- og resultatstyring (MRS) den rette vegen å gå, eller undergrev det fagkunnskap og tillit? Kva med privatisering? Og korleis skal ein leiar balansere mellom teknologi, økonomi, politikk, rettslege krav og omsyn til menneska i organisasjonen?

– Ein må ha mål

– Eg har vore med på mange reformer og omstillingsprosessar på ulike nivå, og hadde tidlegare tru på store organisatoriske reformer. No trur eg mykje meir på kontinuerlege, stegvise forbetringar som byggjer på tidlegare erfaringar. Då kan ein også få betre forankring og justere kursen undervegs, seier han.

Det aller vanskelegaste er å vere leiar på mellomnivå.

Ein høyrer stadig kritikarar hevde at offentleg forvalting er blitt offer for såkalla «New Public Management», der marknadsmekanismar og bedriftsøkonomiske prinsipp ligg til grunn for styring av offentlege verksemder.

Grund siterer fleire kjelder på at det ikkje er grunnlag for å hevde at det er tilfelle.

– Men eg skriv mykje om mål- og resultatstyring, som eg er for å bruke under visse føresetnader, fordi det er betre enn alternativet, seier han.

– Ein kan ikkje la vere å ha mål. Problemet er at MRS ofte blir praktisert feil: Ein lagar så mange indikatorar for måloppnåing at dei blir ei hindring og ikkje ei hjelp.

I boka drøftar Grund fallgruver i bruken av MRS. Når kontrollregime og prosedyrar får for stor merksemd, kan det fort skje at målinga og kontrollen blir det viktige, og ikkje det oppdraget verksemda skal utføre.

Inspirere, ikkje kommandere

Ein viktig bodskap i boka er at det ikkje finst noko enkelt svar på kva som er god offentleg leiing. Ein god leiar må kunne kombinere langsiktig strategisk tenking med djup kjennskap til dagleg drift.

– Eg har sjølv hatt styre- og leiarroller i ulike kunnskapsorganisasjonar. Det professorar, overlegar og skodespelarar har til felles, er at dei ikkje let seg kommandere. Men dei kan bli inspirerte av leiarar som har klare mål og evna til å motivere, seier forfattaren.

– Det aller vanskelegaste er å vere leiar på mellomnivå, for då må du balansere mellom krav frå overordna, og å drive leiing nær menneska og deira draumar og ambisjonar. Det viktigaste for fagfolk er tillit, støtte og råd så dei kan gjere ein best mogleg jobb.

Balansens kunst

I boka diskuterer han mange dilemma og avvegingar styresmakter og offentlege leiarar må handtere, noko undertittelen Balansens kunst reflekterer.

– Det offentlege Noreg står andsynes fundamentale utfordringar. Det politiske systemet skal løyse komplekse problem under press frå stadig meir profesjonelle interessegrupper og lobbyistar, problemorienterte medium og veljarar som oftare vandrar mellom parti. Skal vi handtere framtida godt, må vi bli betre til å prioritere, seier Grund.

Tillit og kontroll treng ikkje vere motsetnader.

Noko av bakteppet her er regjeringas nyaste perspektivmelding, som vart lagt fram i februar i år. Meldinga peikar på store utfordringar i åra som kjem: Det vil bli færre yrkesaktive for kvar pensjonist, og oljeinntektene vil gå ned. Samstundes skal Noreg gjennom ei storstilt omstilling til eit grønt samfunn.

Grund peikar på at dersom konklusjonane i meldinga stemmer, set det tydelege rammer for offentlege organisasjonar.

– Som leiar i det offentlege vil ein alltid vere omgitt av aktørar som vil ha ei hand på rattet både når samfunnsoppdrag skal definerast, og når dei skal gjennomførast. Det er kvardagen boka prøver å skildre. Ein leiar må altså tenkje igjennom: Kva for eit samfunnsoppdrag har vi, og kva er det som kan hindre oss i å utføre dette oppdraget?

Tillit og kreativitet

I det siste har fleire etterlyst ein tillitsreform i det offentlege. Mange meiner offentleg styring har bikka for mykje over mot eit ressurssløsande og mistenkeleggjerande kontrollregime. I staden bør styring kvile på tillit til fagkunnskap og utøving av skjønn. Og tillit er svært viktig i offentleg leiing, stadfestar Grund.

– Tillit er grunnlaget for suksessen til den nordiske velferdsstaten, og limet i alle fellesskap og relasjonar. Men ein må også ha nokre innebygde kontrollmekanismar, det har vi til dømes nyleg sett i NAV-skandalen der Noreg tolka EØS-reglar feil. Tillit og kontroll treng ikkje vere motsetnader, men det gjeld å få dei til å henge i hop, seier han.

– Og tillit er ikkje noko ein berre kan innføre, det må lærast og utviklast over tid, og det stiller store psykologiske krav til partane. Tillit inneber risiko, og frykta for å tape kan bli så stor at ein ikkje vågar.

Til sjuande og sist krev samfunnsutfordringane ei form for offentleg styring og leiing som inviterer til meir kreativitet og mindre kontroll, meiner han.

– I dagens situasjon kan ein ikkje lime seg fast til visse verkemiddel, ein må tillate seg å vere nysgjerrig. Berre på den måten kan vi skape den forteljinga om framtidssamfunnet som vi manglar akkurat no: Ei forteljing om eit samfunn med strammare rammer, men store ambisjonar, som kan motivere og inspirere.

Les meir om boka her.